Puste szpitalne łóżko stoi obok okna w sali wyłożonej płytkami

PFON krytycznie o projekcie nowelizacji ustawy o ochronie zdrowia psychicznego

Stanowisko Polskiego Forum Osób z Niepełnosprawnościami z 5 stycznia 2023 r. w przedmiocie rządowego projektu ustawy z dnia 30 listopada 2022 r. o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego

Polskie Forum Osób z Niepełnosprawnościami, jako organizacja ogólnopolska zrzeszająca 17 organizacji, której celem jest między innymi wpływanie na polityki społeczne i rozwiązania zwiększające jakość życia osób z niepełnosprawnościami, przedstawia swoje stanowisko i uwagi do rządowego projektu ustawy z dnia 30 listopada 2022 r. o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego.

Uwagi ogólne

Projekt z dnia 30 listopada 2022 r. o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego wpisuje się w prowadzoną w ostatnich latach w wielu gremiach debatę publiczną na temat zdrowia psychicznego w Polsce, z uwzględnieniem standardów międzynarodowych kształtujących sytuację osoby z doświadczeniem kryzysu zdrowia psychicznego. Z tego względu to właśnie standardy międzynarodowe są najważniejszym kryterium oceny postulowanych w przedmiotowym projekcie rozwiązań. Z punktu widzenia Polskiego Forum Osób z Niepełnosprawnościami decydujące pozostają postanowienia Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami oraz stanowisko Komitetu ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami, które nie tylko wytyczają nowoczesne kierunki dla polityk rządowych, ale podważają dotychczasowe rozwiązania stosowane w procesie leczenia i wspierania osób z niepełnosprawnością psychospołeczną, tj. osób doświadczających kryzysów zdrowia psychicznego.

Po pierwsze zatem, należy stanowczo podkreślić potrzebę uchylenia wszelkich przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, które w obecnym brzmieniu stanowią ograniczenie możliwości korzystania ze zdolności do czynności prawnych przez pacjenta szpitala psychiatrycznego oraz mieszkańca domu pomocy społecznej, a także ingerują w sferę autonomii i wolności osobistej każdego człowieka, o czym szczegółowo poniżej. PFON postuluje pogłębioną analizę systemu ochrony zdrowia psychicznego w tym zakresie.

Po drugie, co wynika z powyższego, w żadnym wypadku nie można się zgodzić na proponowane rozszerzenie w art. 23, 24 i 29 ustawy możliwości leczenia bez zgody pacjenta o dodatkowe kategorie podmiotów, tj. np. osoby z niepełnosprawnością intelektualną oraz osoby z zaburzeniami neurozwojowymi o czym szczegółowo poniżej.

Po trzecie, z dużą ostrożnością należy ocenić wskazywany w uzasadnieniu do projektu zmian ustawy cel, tj. „m.in. wprowadzenie zmian w terminologii wykorzystanej w przepisach ustawy”. Jakkolwiek kierunek zmian terminologicznych uznać należy za właściwy, to jednak brak uwzględnienia daleko idących konsekwencji tych zmian w proponowanych rozwiązaniach budzi duże wątpliwości i stanowi niewykorzystaną szansę dostosowania przepisów polskiego prawa do standardu międzynarodowego.

Niepełnosprawność intelektualna nie jest zaburzeniem psychicznym, nie mieści się w kategorii zaburzeń psychicznych, dlatego większość z rozwiązań ustawy o ochronie zdrowia psychicznego obejmujących „osoby z upośledzeniem umysłowym” powinna zostać uwzględniona w innych regulacjach dotyczących sytuacji osób z niepełnosprawnościami. Z pewnością stanowiłoby to duże wyzwanie ustawodawcze, ale umożliwiłoby to przerwanie długoletniej już praktyki utożsamiania  osób z niepełnosprawnością intelektualną z osobami z zaburzeniami psychicznymi, co dla obu grup tych osób skutkuje niedostrzeganiem odrębnych potrzeb oraz innych, niezbędnych form wsparcia. Podobnie, z definicji zaburzeń psychicznych wskazywanych w ustawie należy wyłączyć literalnie zaburzenia neurorozwojowe (dotychczas ustawa nie posługiwała się tym sformułowaniem). Osoby z zaburzeniami neurorozwojowymi to bardzo różnorodna grupa, obejmująca przede wszystkim osoby w spektrum autyzmu. Oczywiście zarówno osoby z niepełnosprawnością intelektualną, jak i z zaburzeniami neurorozwojowymi mogą potrzebować opieki psychiatrycznej, ale w świetle aktualnej wiedzy i trendów nie jest to równoznaczne z byciem osobą z zaburzeniami psychicznymi.

PFON postuluje zatem zmianę zakresu podmiotowego ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, która – zgodnie z jej tytułem – powinna tworzyć rozwiązania adekwatne do potrzeb osób z doświadczeniem kryzysu zdrowia psychicznego.

Uwagi szczegółowe

Terminologia

Proponowane w projekcie usunięcie z polskiego systemu prawnego pojęcia choroby psychicznej, a tym bardziej upośledzenia umysłowego należy uznać za krok całkowicie słuszny. Obydwa pojęcia mają charakter anachroniczny, archaiczny i nieprzystający do współczesnego języka naukowego w dziedzinie medycyny, psychologii, i innych nauk społecznych jak również odstający od najnowszych klasyfikacji medycznych (ICD-11, DSM-5). Należy wyrazić nadzieję, że projekt przyczyni się do dalszych zmian przepisów prawa wykorzystujących te pejoratywne pojęcia, najczęściej do przypadków ograniczania wolności i praw człowieka. Warto przypomnieć o wciąż obowiązującym w art. 13 Kodeksu cywilnego pojęciu „niedorozwój umysłowy”.

Wprowadzone w projekcie pojęcie „osoby z niepełnosprawnością intelektualną” jest wyrazem uwzględnienia nowoczesnej terminologii, ale nowelizacja posługuje się tym pojęciem w sposób niekonsekwentny. Z jednej strony wprowadzono pojęcie na poziomie definicji legalnej i posłużono się nim w niektórych przepisach (np. znowelizowany art. 7 ust. 1), a z drugiej strony w innych przepisach mowa o osobie niepełnosprawnej intelektualnie (np. znowelizowane art. 16, art. 17). A zatem w znowelizowanych przepisach nie wdrożono w sposób konsekwentny społecznego modelu niepełnosprawności na poziomie terminologicznym. PFON zaleca używanie jednolitej terminologii w całej ustawie w odniesieniu do konkretnych podmiotów.

Zakres podmiotowy ustawy

Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego powinna obejmować swoim zakresem jedynie osoby z doświadczeniem kryzysu w zdrowiu psychicznym. Dlatego zmiana w zakresie art. 3 pkt 1 ustawy w podpunktach a – c i wprowadzenie pojęć: „osoby zaburzeniami psychotycznymi, osoby z niepełnosprawnością intelektualną oraz osoby wykazującej inne zakłócenia czynności psychicznych, które zaliczane są do zaburzeń psychicznych i wymagającej świadczeń zdrowotnych lub innych form pomocy i opieki niezbędnych do życia tej osoby w środowisku społecznym” jest niedostateczna i wywołuje szereg wątpliwości praktycznych. Na marginesie warto zasygnalizować potrzebę uzupełnienia postanowienia „które zaliczane są do zaburzeń psychicznych” o podstawę tego zaliczenia (rezygnacja z kryterium „wiedzy medycznej” dotychczas obowiązującego mogłaby oczywiście stanowić wdrożenie społecznego modelu niepełnosprawności psychospołecznej, ale kwestia ta nie została wyjaśniona w uzasadnieniu projektu zmian). Konieczna jest także weryfikacja konsekwencji użycia pojęcia „zaburzenia psychotyczne” pod kątem sytuacji osób w ciężkim przebiegu depresji, tak by w razie potrzeby mieściły się one w kategorii osób potrzebujących szczególnych działań leczniczych.

PFON postuluje wyłączenie z zakresu obowiązywania ustawy osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz z zaburzeniami neurorozwojowymi, z zastrzeżeniem niektórych rozwiązań i przepisów prawa opisanych poniżej. Wynika to z kilku powodów. O ile posłużenie się pojęciem osoby z niepełnosprawnością intelektualną jest trafne i odpowiada standardowi  Konwencji o prawach osób z niepełnosprawnościami, o tyle niesłuszne jest pozostawienie kategorii osób z niepełnosprawnością intelektualną wśród osób z zaburzeniami psychicznymi. PFON proponuje zatem wykreślenie podpunktu b z art. 3 pkt 1 ustawy. „Niepełnosprawność intelektualna charakteryzuje się istotnym ograniczeniem zarówno w funkcjonowaniu intelektualnym, jak i zachowaniu przystosowawczym, ujawniającym się w poznawczych, społecznych i praktycznych umiejętnościach. Ta niepełnosprawność powstaje przed 18 rokiem życia” (Schalock R.L i in., Intellectual Disability. Definition, Classification, and Systems of Supports. 11th Edition, AAIDD, Washington, 2010, s. 1). Niepełnosprawność intelektualna nie stanowi żadnej określonej jednostki chorobowej, lecz jest zespołem skutków, rozmaitych w swej etiologii stanów i zespołów chorobowych i uszkodzeń centralnego układu nerwowego, wiążących się zasadniczo z obniżeniem sprawności intelektualnych. Nie jest to stan podlegający leczeniu psychiatrycznemu. Definicję niepełnosprawności intelektualnej należy analizować na tle tzw. biopsychospołecznego paradygmatu niepełnosprawności, uwzględniającego zarówno aspekt biologiczny, jak i społeczny tego zjawiska. Oznacza to, nawet obniżone funkcjonowanie intelektualne nie definiuje od razu osoby i jej możliwości uczestnictwa w życiu społecznym. Istotne są warunki i czynniki społeczne, które wpływają na funkcjonowanie osoby. Niepełnosprawność jest w związku z tym wynikiem interakcji pomiędzy stanem osoby, a środowiskiem, w którym żyje.

Z tych względów osoby z niepełnosprawnością intelektualną nie należy traktować jako osoby z zaburzeniami psychicznymi.

Po drugie, również zaburzenia neurorozwojowe w świetle nowoczesnych definicji nie są zaburzeniami psychicznymi. Proponujemy, aby osoby z niepełnosprawnością intelektualną i zaburzeniami neurorozwojowymi (m.in. w spektrum autyzmu) były ujęte poza zakresem ustawowego pojęcia osób z zaburzeniami psychicznymi.

W konsekwencji tylko niektóre przepisy opiniowanej ustawy, np. art. 10 punkt 2 powinny odnosić się bezpośrednio do osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz z zaburzeniami neurorozwojowymi, zapewniając dostęp do niezbędnych form wsparcia i leczenia dla nich.

Edukacja dzieci z niepełnosprawnością intelektualną

Prawo do edukacji dzieci z niepełnosprawnością intelektualną zostało zagwarantowane w art. 70 Konstytucji oraz najważniejszych dokumentach międzynarodowych dotyczących praw człowieka. Szczególnie Konwencja o prawach osób z niepełnosprawnościami podkreśla w art. 24 prawo do edukacji włączającej każdego dziecka z niepełnosprawnością. Pozostawiając poza zakresem tej opinii praktyczny wymiar edukacji dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, mając na uwadze toczące się prace w resorcie edukacji w zakresie uzyskania „statusu ucznia” przez obecnych „wychowanków” ośrodków rewalidacyjno–wychowawczych, a także dla zapewnienia spójności systemu wsparcia dziecka, konieczne jest przeniesienie art. 7 punkt 1-3 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego do ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe. Proponowana zmiana ma również nieoceniony walor podnoszenia świadomości na temat prawa do równego traktowania dzieci z niepełnosprawnościami. Na marginesie warto przypomnieć genezę wprowadzenia rozwiązań z art. 7 do ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, która miała związek z brakiem edukacji dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim w Polsce. Prace nad ustawą o ochronie zdrowia psychicznego w latach 90-tych XX w. były jedyną okazją do wprowadzenia obowiązku nauki dla tych dzieci. Obecnie jednak regulacja ustawy prawo oświatowe zawiera szereg przepisów dotyczących dzieci o potrzebie kształcenia specjalnego, dlatego właśnie w tej ustawie powinny znaleźć się wszystkie przepisy dotyczącej edukacji dzieci i młodzieży z niepełnosprawnościami.

Przymus bezpośredni

Duży niepokój budzi rozszerzenie w projekcie ustawy możliwości stosowania przymusu bezpośredniego. Proponowany art. 18 ust. 1 pkt. 3 zawiera bardzo szeroką przesłankę, zgodnie z którą przymus bezpośredni mógłby być zastosowany wobec osoby, która „swoim zachowaniem poważnie zakłóca lub uniemożliwia funkcjonowanie innych osób lub podmiotu, w którym się znajduje”. Stanowi to odwrócenie dobrego kierunku polegającego na zwiększaniu gwarancji praw osób wobec których używany jest przymus bezpośredni przyjęty w ostatniej nowelizacji ustawy o ochronie zdrowia psychicznego w tym zakresie z dnia 24 listopada 2017 r. (Dz. U. 2017 poz. 2439).

Proponowane rozwiązanie doprowadziłoby do znacznego zwiększenia ilości potencjalnych sytuacji, w których mogłoby dojść do zastosowania przymusu bezpośredniego. Enigmatyczne jest sformułowanie „zakłócanie lub uniemożliwianie funkcjonowanie innych osób”, którym posłużono się w znowelizowanym przepisie art. 18 ust. 1 pkt 3. Za zakłócanie funkcjonowania „innej osoby” można by uznać zachowanie, który może być odebrane jako nieprzyjemne, a jednocześnie może konsekwencją stereotypii zachowań osoby z zaburzeniami psychicznymi, z zaburzeniami neurorozwojowymi oraz z niepełnosprawnością intelektualną. W aktualnym brzmieniu ustawy te dwie ostatnie grupy osób są utożsamiane z zaburzeniami psychicznymi. Długoletnia praktyka postrzegania ich przez pryzmat zaburzeń psychicznych prowadzi do ogromnego, dodatkowego wykluczenia, co w połączeniu z możliwością stosowania przymusu bezpośredniego w tak szerokim zakresie jest absolutnie pozbawione podstaw i wysoce niezasadne.

Podobnie zastąpienie konkretnych instytucji „zakładu leczniczego udzielającego świadczenia zdrowotnego w zakresie psychiatrycznej opieki zdrowotnej, innego zakładu leczniczego lub jednostki organizacyjnej pomocy społecznej” szerokim pojęciem „podmiotu, w którym się znajdują” niebezpiecznie rozszerza zakres sytuacji, w których przymus bezpośredni może być zastosowany.

W art. 18 ust. 10 ustawy doprecyzowano termin, w którym ma dojść do zatwierdzenia stosowania przymusu bezpośredniego. Samo doprecyzowanie terminu uznać należy za słuszne. Jednak termin powinien być liczony nie od „od dnia zakończenia jego stosowania”, lecz „od dnia jego zastosowania”. Zmiana w art. 18b ust. 2 nie została w żaden sposób objaśniona w uzasadnieniu ustawy (oprócz przytoczenia proponowanego i dotychczasowego brzmienia przepisu). Nie dostrzegamy podstaw do rozszerzenia możliwości dalszego stosowania przymusu bezpośredniego w formie unieruchomienia lub izolacji w jednostce pomocy społecznej.

Pozytywnie należy odnieść się do dodania ust. 3 i 4 w art. 18d ustawy, w których proponuje się obowiązek wyposażenia pomieszczeń, o których mowa w ust. 1 i 2, przeznaczonych do obserwacji osoby unieruchomionej w instalację monitoringu umożliwiającą stały nadzór nad osobą z zaburzeniami psychicznymi w nim przebywającą oraz kontrolę wykonania czynności związanych z unieruchomieniem. Zaznaczyć należy, że zarówno regulację zawartą w art. 18d i art. 18e ustawy warto uzupełnić jednak o dwa zagadnienie. Po pierwsze, o wyrażony wprost obowiązek uruchomienia monitoringu, ponieważ aktualne przepisy mówią o „wyposażeniu w instalację monitoringu umożliwiającą stały nadzór”. Po drugie natomiast, sędziom oraz Rzecznikom Praw Pacjenta Szpitala Psychiatrycznego dane utrwalone za pomocą urządzeń monitorujących udostępniane powinny być na ich żądanie, wprost na podstawie przepisu ustawy, a nie na podstawie pisemnego upoważnienia wydanego przez administratora danych, co implikuje konieczność zmiany art. 18 ust. 6 ustawy.

Przyjmowanie do szpitala psychiatrycznego bez zgody pacjenta

Usunięcie pojęcia choroby psychicznej i posłużenie się pojęciem osób z zaburzeniami psychotycznymi jest słuszne. Należy jednak zauważyć, że w oparciu o to właśnie pojęcie powinien być kształtowany zakres podmiotowy trybów przyjęcia do szpitala psychiatrycznego bez zgody pacjenta, podobnie jak wcześniej tryby te miały zastosowanie do osoby chorej psychicznie. Odniesienie w  art. 23 i 29 ustawy do osób z zaburzeniami psychicznymi PFON uznaje za wysoce nietrafne, rozszerzające i  budzące szereg wątpliwości z uwagi na ograniczenie wolności i prawa człowieka. Po pierwsze w przypadkach zastosowania tych przymusowych trybów przyjęcia do szpitala psychiatrycznego znalazły się w ten sposób osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub zaburzeniami neurorozwojowymi. Oczywiście osoba posiadająca obok innych swoich niepełnosprawności dodatkowo zaburzenie psychiczne, będzie mogła być objęta stosowaniem tych przepisów. Po drugie, proponowane w projekcie objęcie trybem przewidzianym w art. 23 i 29 osób z zaburzeniami psychicznymi, będzie dotyczyć również osób bez zaburzeń psychotycznych, a na przykład z zaburzeniami lękowymi lub nerwicowymi.

Fakt, że przepisy art. 23 i 29  ustawy odnoszą się aktualnie do osób chorych psychicznie (aktualnie zdefiniowanych jako osoby z zaburzeniami psychotycznymi vide art. 3 pkt 1 lit a ustawy) sprawia, że mają one charakter zawężający, gwarancyjny i chronią jednostki przed zbyt szerokim i dowolnym zastosowaniem przymusowego trybu umieszczania w szpitalu psychiatrycznym. Zaproponowana zmiana zdecydowanie  zmniejsza ten gwarancyjny charakter przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego i w sposób nieuzasadniony obejmuje swoim zastosowaniem osoby z niepełnosprawnością intelektualną oraz osoby o których mowa w art. 3 pkt 1 lit. c ustawy. Zdaniem PFON nie powinno dochodzić do rozszerzenia możliwości przyjmowania do szpitala psychiatrycznego bez zgody pacjenta na kolejne grupy osób innych niż osoby z zaburzeniami psychotycznymi.

Niezależnie od powyższego PFON pragnie podkreślić, że Komitet ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami konsekwentnie posługuje się się pojęciem „niepełnosprawność psychospołeczna” w kontekście zdrowia psychicznego i jako standard przyjmuje usunięcie z systemu prawa i systemu ochrony zdrowia psychicznego wszelkich form przymusowego (bez zgody) umieszczania osób z niepełnosprawnościami psychospołecznymi w szpitalach psychiatrycznych i innych instytucjach tego typu. Niezgodne z Konwencją są nie tylko przepisy, w których niepełnosprawność stanowi samodzielną przesłankę pozbawienia wolności, ale też takie, gdzie kryterium to jest uzupełnione przez inne, np. stwarzanie zagrożenia dla siebie lub innych (M. Szwed, Przymusowe umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym w świetle współczesnych standardów ochrony praw człowieka, Warszawa 2020, M. Czubala, Przymusowe leczenie psychiatryczne w świetle Konwencji ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, s. 145). Zrealizowanie powyższego standardu konwencyjnego wymaga przeobrażenia dotychczasowego systemu i przemian o charakterze stopniowym, nastawionych na zastępowanie leczenia przymusowego w formie zinstytucjonalizowanej (w trybie art. 23, 24 i 29 ustawy), wsparciem osób z niepełnosprawnościami w środowisku lokalnym i miejscu zamieszkania. Rozwijane muszą być formy wsparcia dla osób z niepełnosprawnością psychospołeczną w środowisku lokalnym w formie postulowanej przez Komitet ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami. Niewątpliwe wymaga to zbudowania odpowiednio gęstej sieci centrów zdrowia psychicznego, o których mowa w art. 5a ustawy o ochronie zdrowia psychicznego oraz odpowiednio gęstej sieci ośrodków świadczących usługi społeczne na rzecz osób z niepełnosprawnościami (w tym z niepełnosprawnością psychospołeczną), które stwarzałyby im możliwość prowadzenia niezależnego życia.

Wypisanie ze szpitala psychiatrycznego osoby przyjętej bez jej zgody

W nowelizacji zaproponowano zmianę redakcyjną w art. 35 ustawy dotyczącym wypisania ze szpitala psychiatrycznego, pomijając jednocześnie konieczność znowelizowania art. 36 ustawy. W przepisie tym wymagane jest wprowadzenie obowiązku odpowiedzi w określonym terminie na żądanie pacjenta (przyjętego bez jego zgody) wypisania ze szpitala psychiatrycznego.

Osoba przymusowo umieszczona w szpitalu psychiatrycznym musi być poinformowana o decyzji w przedmiocie żądania wypisania ze szpitala psychiatrycznego w formie pisemnej lub w innej odpowiedniej (dostępnej) dla niej formie. Termin na przekazanie tej decyzji nie może być dłuższy niż 3 dni od dnia złożenia żądania wypisania ze szpitala psychiatrycznego.

Wprowadzenie pojęcie niezależnego życia oraz włączenia społecznego

Wszelkie działania dotyczące osób mających poważne trudności w życiu codziennym, zwłaszcza w kształtowaniu swoich stosunków z otoczeniem, w zakresie edukacji, zatrudnienia oraz w sprawach bytowych powinny uwzględniać realizację prawa do niezależnego życia, o którym mowa w art. 19 Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami wymaga z kolei przeprowadzenia jak najpełniejszego procesu deinstytucjonalizacji w psychiatrii (Section C of Guidelines on article 14 of the Convention on the Rights of Persons with Disabilities. The right to liberty and security of persons with disabilities, adopted during the Committee’s 14th session, held in September 2015). Realizacja prawa do niezależnego życia gwarantowanego osobom z niepełnosprawnościami (w tym z niepełnosprawnością psychospołeczną), jest zarówno celem, jak i narzędziem wsparcia we włączeniu społecznym, dlatego powinno ono zostać uwzględnione w art. 8 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego określającym przykładowe działania tzw. oparcia społecznego. Wydaje się, że obok wielu innych nowoczesnych terminów proponowanych w opiniowanym projekcie, warto rozważyć zmianę  terminu „oparcie społeczne” na „włączenie społeczne”.

Uchylenie art. 16 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego

Wobec nowelizacji ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (również w zakresie art. 16 ustawy) PFON pragnie zwrócić uwagę na konieczność uchylenia art. 16 ustawy. Przepis ten od dawna budził stanowczy sprzeciw w środowisku osób z niepełnosprawnościami i ekspertów z zakresu praw człowieka.

Na wstępie należy zauważyć, że jest on powiązany z instytucją ubezwłasnowolnienia, której funkcjonowanie w systemie prawa narusza prawo do zdolności do czynności prawnych, jak również prawo do autonomii osoby z niepełnosprawnością. Środowisko osób z niepełnosprawnościami i ekspertów z zakresu praw człowieka postuluje całkowite usunięcie instytucji ubezwłasnowolnienia i wprowadzenie w Polsce modelu wspieranego podejmowania decyzji. Niezależnie od przeprowadzenia tej zmiany PFON zaznacza, że nałożony na kierownika podmiotu leczniczego obowiązek zawiadomienia prokuratora w przypadku „stwierdzenia, że dobro osoby chorej psychicznie lub upośledzonej umysłowo wymaga jej ubezwłasnowolnienia” jest rażącym przykładem próby rozszerzenia katalogu podmiotów uprawnionych do wnioskowania o ubezwłasnowolnienie, o czym przekonuje praktyka stosowania tej instytucji. Ponadto obowiązek ten przede wszystkim w sposób całkowicie nieuzasadniony odwołuje się do przesłanki „dobra osoby”. Przesłanka ta stanowi „pozakodeksowe” kryterium oceny przez sąd sytuacji osoby, która np. „ze względu na chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy lub inne zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomanię, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem” (art. 13 kodeksu cywilnego). Zatem przesłanka „dobra osoby” nie może być „uprzednim” kryterium oceny sytuacji osoby przez kierownika podmiotu leczniczego. Kierownik może nie mieć kompetencji do właściwej, zgodnej z paradygmatem biopsychospołecznym niepełnosprawności oceny potrzeb i możliwości osoby znajdującej się w podmiocie leczniczym. Doświadczenie PFON w tym zakresie wskazuje, że kierownicy prezentują bardzo medyczne podejście do osoby, często zawiadamiają prokuratora o potrzebie jej ubezwłasnowolnienia, a prokurator – działając wyłącznie na podstawie wniosku kierownika – występuje do sądu okręgowego z wnioskiem o ubezwłasnowolnienia danej osoby. Od kilkunastu lat w Polsce toczy się dyskusja o potrzebie likwidacji instytucji ubezwłasnowolnienia i prowadzone są działania zmierzające do zastąpienia go systemem wspieranego podejmowania decyzji. Pożądane byłoby zatem minimalizowanie postępowań o ubezwłasnowolnienie i próba wspierania osób mających trudności w korzystaniu ze zdolności do czynności prawnych z wykorzystaniem np. asysty prawnej, pełnomocnictwa lub kurateli na podstawie art. 183 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Uchylenie art. 22 ust. 2c ustawy o ochronie zdrowia psychicznego

W literaturze przedmiotu podnosi się, że art. 22 ust. 2c został zredagowany antynomicznie (J. Ciechorski, Dezynwoltura ustawodawcy – refleksje nad nowelizacją ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, w: Przegląd Prawa Publicznego 2/2019, s. 9). Wskazano w nim jako osoby, które mogą zostać na jego podstawie przyjęte bez zgody do szpitala psychiatrycznego, osoby, które nie są w stanie wyrazić zgody ani stosunku co do przyjęcia do szpitala psychiatrycznego i leczenie przez odesłanie do art. 22 ust. 2 ustawy. Jednocześnie przepis ten wymaga, aby osoba przyjmowana w tym trybie sprzeciwiała się temu przyjęciu. Powyższe określenia wzajemnie się wykluczają, albowiem nie można równocześnie nie być w stanie wyrazić swojego stosunku do przyjęcia i się temu sprzeciwiać. Sprzeciw mogłaby wyrazić taka osoba, która byłaby w stanie wyrazić jakikolwiek ustosunkowanie się/stosunek do przyjęcia do szpitala i leczenia. Poza tym jeżeli są spełnione przesłanki z art. 23 ust. 1, to może on być stosowany bezpośrednio, bez niepotrzebnego odwołania. W tym stanie rzeczy ustęp 2c w artykule 22 należy uchylić.

Lakoniczne uzasadnienie nowelizacji

Nowelizacja dokonuje bardzo istotnych zmian w zakresie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, w tym dotyczących przyjmowania do szpitala psychiatrycznego bez zgody pacjenta oraz stosowania przymusu bezpośredniego, tymczasem uzasadnienie ustawy, w tym dotyczące tych najważniejszych zmian jest bardzo lakoniczne, a w niektórych przypadkach nie ma go w ogóle, bo trudno za takie uznać powtórzenie projektowanej regulacji.

Brak zmian w innych ustawach podążających za zmianami w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego

Pomimo istotnych zmian w zakresie terminologii na gruncie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (rezygnacja z pojęcia choroby psychicznej, wprowadzenie pojęcia osoby z niepełnosprawnością intelektualną) nie przewidziano zmian w innych ustawach, które podążały by za tymi zasadniczymi zmianami terminologicznymi. przede wszystkim dotyczy to przepisów Kodeksu cywilnego, w którym w kilku przypadkach posłużono się pojęciem choroby psychicznej oraz niedorozwoju umysłowego (pojęciem jeszcze bardziej archaicznym niż upośledzenie umysłowe, o którym mowa aktualnie w ustawie). Terminologia w całym systemie prawa powinna być uwspólniona, zwłaszcza, że może to rodzić poważne problemy interpretacyjne.

fot. Mitrey/Pixabay.com